Gülistan Ertik / gulistanertik@gmail.com
Aslında 500 yıldır var olan, fakat çoğumuzun 90’lı yıllarda tanımaya başladığı ekslibris; kitap sahibini belirtmek ve kaybolmasını engellemek amacıyla iç kapağına yapıştırılan, sahibinin adını taşıyan küçük resimlerdir.
Türkiye’de ekslibris sanatının yaygınlaştırılmasında büyük emeği olan Prof. Hasip Pektaş ile Ekslibris sanatı ve dünyanın en küçük müzesi olan İstanbul Ekslibris Müzesi’ni konuştuk…
Düşünün ki, bir kitabın kapağını açıyorsunuz ve karşınıza şöyle bir yazı çıkıyor: ”Kitapçıya gidip kendinize bir tane satın alın. Bu kitap benim, bu yüzden adımı yazıyorum, eğer sen bu kitabı çalmak istersen boğazından asılacağını bilmelisin…’’
Ya da şöyle bir uyarı: ’’Sahibinin adını görüyorsunuz, bu kitabı çalarsanız utanırsınız.”
Hatta belki de en acımasızı; Barselona San Pedro Manastırı Kütüphanesi’nde bulunan ve 19. yüzyıldan kalma bir yazı: ”Kim ki bir kitabı sahibinden çalar; ödünç alır ve geri vermez; kitap elinde yılan olsun. Her yanına inme insin, tüm uzuvları işe yaramaz olsun. Acılar içinde kıvransın. Merhamet dilemek için yalvarır olsun. Acıları, yoklukta şarkı söyleyene değin dinmesin. Ölmeyen yılana karşın, kitap kurtları kemirsin bağırsaklarını. Son cezasına giderken, cehennemin alevleri yutsun onu.” (Manguel, 2001, s. 284)
Başka bir örnekse Türkiye’den. Mengü Ertel’in, üzerinde kitaplarını ödünç alanlar geri getirsin diye ’Bu kitap Mengü Ertel’den çalınmıştır” yazılı zekice yapılan bir ekslibris.
Telaffuzu biraz zor olsa da uzun bir geleneğe sahip olan ekslibris; kitap sahibinin kartviziti ya da tapusu anlamına da gelmektedir. Sözcük olarak “.. nın kitaplığından”, “…nin kütüphanesine ait” anlamına gelir. Kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır, bu yüzden ekslibrisli kitapların geri gelme ihtimali kuvvetlidir.
Yüzyıllardır kitap sahipleri; ödünç verdikleri ekslibrisli kitaplara özen gösterilmesi için ricada bulunmuş, kaybolursa verilecek ceza ve tehditler yazmıştır. Tehditlerle dolu ekslibrisi olan kitabı elinize almanız, vicdanınızı titretmeye yeter de artar bile. Nitekim kitap sahibi, ekslibrisine istediğini yazmakta özgür. Bu yüzden bu tehditkar ekslibrisler gözünüzü korkutmasın elbette iyimser olanları da var.
Ekslibris ihtiyacının ortaya çıkışı ve Ekslibris
Avrupa’da 15. yüzyılın ortalarında Gutenberg’in matbaayı icat etmesinden önce kitaplar, manastırlarda elle yazılıyormuş. Elle yazılmış kitapların sahipleri çalınmasından korktukları için kitapların iç kapağına kendi özelliklerine uygun işaretler koymaya başlamışlardır. Gutenberg’le birlikte kitapların çoğalmasıyla Ekslibris’e olan gereksimin daha da artmıştır.
İlk ekslibris ise; 1450 yıllarında ”Igler”/ kirpici takma adı ile bilinen Alman papaz Johannes Knabensberg için yapılan ve çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ekslibristir. Ekslibrisin üst kısmında ”Hanns Igler, kirpi sizi öpebilir” der. Burada anlatılan; kitabı ödünç alan kişinin geri getirdiğinde öpücükle ödüllendirileceği, aksi takdirde kirpinin oklarına hedef olacağıdır.
Dünyada Ekslibris
19. yüzyılın sonlarında ekslibris sanatında canlanma yaşanmış ve bu dönemde ekslibris koleksiyonculuğu keşfedilerek yaygınlaşmıştır. Bir zaman sonra kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp, özgün grafik yapıtlar olarak bağımsızlaşmıştır.
Ekslibris tasarımcısı ve koleksiyoncusu Prof. Hasip Pektaş; bugün yerini koleksiyonculuğa bırakan ekslibrisin daha çok Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Polonya, Danimarka Çin, Japonya gibi ülkelerde gelişmiş olduğunu söylüyor. Sanatçı ve koleksiyoncu sayısı fazla olan bu ülkelerde çok kitap okunması sayesinde yüzbinlerce ekslibrisin yer aldığı müzelerin kurulduğunun, İran’da ise henüz kültür olmadığı için ekslibrisin görülmediğinin de altını çiziyor. ‘’Erotizm’’ ve ‘’Müzik’’ ise dünyada en ilgi çeken konuların başında geliyor.
Koleksiyonlarını takip etmek isteyenler için dünyaca tanınan ekslibris sanatçılarından bazıları şöyle: Julien D. Jordanov, Marin Gruev, Eduard G. Penkov ( Bulgaristan), Mikhail Verkholantsev, Yuri Nozdrin, Alexei Bobrusov (Rusya), Konstantin Kalynovych, Sergey Hrapov (Ukrayna), Katsunori Hamanishi, Takeshi Katori (Japonya) Wojciech Luczak, Elzbieta Radzikowska (Polonya) Martin R. Baeyens (Belçika), Ivan Miladinovic (Sırbistan).
Peki ülkemizde ‘’ekslibris ne kadar tanınıyor?’’ derseniz; günümüzde bu yöntemi kullananların sayısının git gide artmakta olduğunu söyleyebiliriz. Ekslibris artık ülkemizde tahminimizden daha iyi durumda. Bunun yanı sıra, Türkiye’nin Ekslibris sanatı ile tanışmasının yurtdışına giden kişiler ya da batıdan alınmış kitaplar aracılığıyla olduğunu söyleyebiliriz. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ekslibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları bu kitapları kütüphanelere bağışlamışlardır ya da sahaflara satmışlardır.
Prof. Hasip Pektaş, ülkemizde henüz yeni yaygınlaşmaya başlayan bu sanatın meraklıları ve koleksiyoncularının çok fazla olmadığını, fakat kitap tutkunlarının ödünç alınıp geri getirilmeyen kitaplarının kaybolmasına karşı yaptırdığı ekslibrislerinin her geçen gün arttığından bahsediyor. Kitap sahipleri, koleksiyoncular ve sanatçılar ekslibrise gönül verdiği sürece bu geleneğin diğer ülkelerde olduğu gibi bizde de yaygınlaşacağına emin.
Dünyanın en küçük Ekslibris müzesi
1990 yılından bu yana yoğun olarak araştırmalar yapan, 1997’de ilk Ekslibris derneğini kuran, FISAE federasyonuna üye yapan, kongre ve yarışmalar düzenleyen ve Ekslibris konusunda kitabı olan Prof. Hasip Pektaş, yaklaşık 25 yıldır bu sanatın Türkiye’de tanınması için en fazla uğraş verenlerden. En büyük hayali bir ekslibris müzesi kurmak olan Pektaş, bu hayalini gerçekleştirmiş. 14.000’in üzerindeki ekslibris koleksiyonu, kitap ve katalogları ile Maslak’ta Işık Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi içinde kurulan İstanbul Ekslibris Müzesi, dünyadaki 10 müzenin en küçüğü olma özelliğini taşımakta ve sanatseverlerin ilgisini beklemektedir
Meraklısına ufak bir not:
Bu müzeyi ziyaret ettiğinizde, aynı zamanda atölye uygulamalarıyla kendi ekslibrisinizi de yapma şansına erişebiliyorsunuz.
www.aeg.org.tr (İstanbul Ekslibris Derneği)
ekslibris.isikun.edu.tr (İstanbul Ekslibris Müzesi)
www.hasippektas.com
